Iwaszkiewicz Janusz (1879–1944), historyk. Ur. 4 (16) lutego w majątku Holczyce w pow. słuckim, gub. mińskiej. Pochodził z rodziny ziemiańskiej; był synem Leonarda, inżyniera technologa, i Marii z Bułhaków. Naukę pobierał w gimnazjum rosyjskim w Słucku, a następnie w Smoleńsku, które ukończył w r. 1899. W t. r. wstąpił na Wydział Prawa Uniw. Warsz.; dyplom uzyskał 23 VI 1904 r. Jako student odnalazł w r. 1902 we dworze w Malewie (pow. Słuck) archiwum Macieja Radziwiłła, kasztelana wileńskiego. To zadecydowało o kierunku zainteresowań naukowych i wyborze zawodu. W r. 1903 rozpoczął pod kierunkiem Askenazego pracę pt. Litwa w r. 1812. Studia lwowskie trwały do r. 1906. W l. 1906–18 pracował w polskim prywatnym szkolnictwie średnim w Warszawie; ponadto wykładał na kursach nauczycielskich i na Wolnej Wszechnicy Polskiej. W r. 1918 pracował w Min. Sprawiedliwości (od 7 I do 1 VIII) oraz w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (jako asystent archiwalny od 1 VIII do 31 X). Po odzyskaniu niepodległości przez państwo polskie przeszedł do Archiwum Akt Dawnych (1 XI 1918) i pracował tamże do 31 V 1930, zajmując kolejno stanowiska: archiwisty, st. archiwisty i kustosza, z krótką przerwą od 11 XI 1918 do 31 III 1919 r., podczas której pracował w Archiwum Skarbowym. Jednocześnie w l. 1922/3 i 1924/5 wykładał na Uniw. Stefana Batorego w Wilnie w charakterze zastępcy profesora. Habilitował się na Wydziale Filozoficznym Uniw. Pozn., uzyskując 2 IV 1924 r. veniam legendi z zakresu historii Polski ze szczególnym uwzględnieniem historii Litwy; habilitacja została następnie przeniesiona na Uniw. Wileński. Dn. 1 VI 1930 r. uzyskał nominację na profesora nadzwycz. historii nowożytnej, a 1 IX 1938 r. na profesora zwycz. tegoż przedmiotu. Jednocześnie w ciągu szeregu lat wykładał historię dyplomacji w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. Po zamknięciu Uniw. Wileńskiego przez władze litewskie 15 XII 1939 r., brał udział w tajnym nauczaniu uniwersyteckim w Wilnie i dalej pracował naukowo. We wrześniu 1943 r. aresztowany przez gestapo jako zakładnik, został zwolniony ze względu na wiek. W lutym 1944 r. wrócił do Warszawy. Dn. 5 VIII t. r. aresztowany ponownie przez gestapo, następnego dnia został rozstrzelany w gmachu gestapo przy Al. Szucha.
I. należał do uczniów Sz. Askenazego i cechy tej szkoły znamionowały jego dorobek. Pod kierunkiem Askenazego powstała najobszerniejsza praca I-a, pt. Litwa w r. 1812 (W. 1912); dzięki bogatej podstawie źródłowej, obecnie niedostępnej lub zniszczonej, praca posiada i obecnie poważne znaczenie. Jeszcze przed r. 1914 poznał i zbadał I. wiele archiwów dworskich na Litwie, później zniszczonych lub niedostępnych. W okresie pracy archiwalnej w Warszawie nabył rozległą znajomość źródeł XVIII i XIX w. Poznał również niektóre archiwa w Rosji, Francji, Szwajcarii, Holandii i Włoszech. Główny przedmiot zainteresowań I-a stanowiły dzieje Polski i Litwy w XVIII i 1. poł. XIX w., a szczególnie okres napoleoński, m. in. ogłosił z tego zakresu Kodeks Napoleona a Księstwo Warszawskie („Bibl. Warsz.” 1914), Rejestracja i indemnizacja strat wojennych na Litwie po r. 1812 (W. 1917). Interesował się też powstaniem listopadowym i dziejami dawnego Uniw. Wileńskiego (wydał m. in. Plemię Sarmatów, „Ateneum Wil.” 1923, Ignacy Żegota Onacewicz, monografia oparta głównie na materiałach zebranych przez Ludwika Janowskiego, W. 1961). Z dziejów stosunków polsko-rosyjskich na pocz. XIX w. ogłosił m. in. Z ostatnich tygodni życia Aleksandra I („Przegl. Współcz.” 1933 t. 45 i 46), z dziejów emigracji i tajnych stowarzyszeń, m. in. Smutna karta z historii czasów paskiewiczowskich („Przegl. Warsz.” 1922), Tajne raporty F. M. Sobieszczańskiego („Przegl. Warsz.” 1923), Wielka prowokacja, rzekomy rząd narodowy z r. 1865 (W. 1928), oraz z archiwistyki, m. in. Z dziejów Archiwum Akt Dawnych w Warszawie („Archeion” T. 2: 1926), Losy archiwum kancelarii w. ks. Konstantego i Nowosilcowa („Archeion” T. 6–7 1930). Ponadto wydał szereg pamiętników, jak: Lelewel J., „Pamiętnik z r. 1830–31” (W. 1924), „Z pamiętników Hipolita Klimaszewskiego 1824–1830” („Księga Pamiątkowa… Uniw. Wil.”, Wil. 1929 II), Woyniłłowicz E., „Wspomnienia 1847–1928” (Cz. I., Wil. 1931), Niemcewicz J., „Pamiętnik 1820–1829” (W. 1939, nakład całkowicie zniszczony przez Niemców). I. brał udział w opracowaniach zbiorowych, przeznaczonych dla szerszych kół czytelników, jak Wiedza o Polsce (Od Wiosny Ludów do wojny światowej 1849–1914, t. I A), Wielka Historia Powszechna (Przedwiośnie ludów t. VI cz. 1). Na VI Zjeździe Historyków Polskich w Wilnie w r. 1935, wspólnie z H. Mościckim, przedstawił Przegląd badań nad dziejami Litwy po rozbiorach, do r. 1905. Ogłosił Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w l. 1773–1867 (W. 1929).
Publikował też liczne artykuły w czasopismach i prasie, m. in. w „Tygodniku Ilustrowanym”, „Kurierze Warszawskim”, zazwyczaj stanowiące wynik skrzętnych poszukiwań źródłowych. Był członkiem Komitetu Redakcyjnego Polskiego Słownika Biograficznego od początku wydawnictwa do r. 1939 oraz autorem szeregu życiorysów. Tematem wykładów i seminariów I-a były dzieje Europy w XVIII i XIX w., różne zagadnienia z dziejów porozbiorowych Polski, dzieje Rosji w l. poł. XIX w., ponadto Włochy w okresie renesansu. I. należał do grona historyków, którzy pod kierunkiem Askenazego podjęli pionierskie wówczas badania nad dziejami porozbiorowymi. Opierał je na bardzo szerokiej bazie archiwalnej, na archiwach krajowych i obcych, publicznych i prywatnych. Interesował się przede wszystkim dziejami politycznymi, które oświetlał zgodnie z założeniami szkoły Askenazego. Ożeniony był (1910) z Zofią Cieszewską.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Dutkiewicz J., Szymon Askenazy i jego szkoła, W. 1958 (rozdz. 6: Szkoła Askenazego); Księga Pamiątkowa … Uniwersytetu Wileńskiego, Wil. 1929 II 199–200; – „Archeion” R. 17: 1948 s. 15–6; – Arch. PAN w W.: Ocalała spuścizna rękopiśmienna, liczne notaty archiwalne, pamiętnik obejmujący lata 1899–1927 (3 części, zawierający m. in. wiele interesujących szczegółów z życia Warszawy przed pierwszą wojną światową); – Informacje żony Zofii Iwaszkiewiczowej.
Leonid Żytkowicz